Om een eenvoudige en korte definitie van de theeceremonie te geven, zou men kunnen zeggen dat het een sterk gecodificeerd ritueel is waarbij een kleine groep mensen geniet van een kom matcha-thee die zorgvuldig is bereid door een theemeester. Maar om het bij deze definitie te laten zou wel erg beknopt zijn.
De theeceremonie heet in het Japans Chanoyu, wat letterlijk “heet water voor thee” betekent. Dit culturele ritueel vindt zijn oorsprong in iets veel groters, een filosofie en discipline die Chadô of de weg van de thee wordt genoemd.
Om echt te begrijpen wat de theeceremonie is, raden wij u aan ons artikel te lezen. Door de geschiedenis van de thee in Japan, de grondleggers van de ceremonie en de principes van de theemanier te ontdekken, zult u de volledige reikwijdte van deze traditionele Japanse kunst kunnen begrijpen en de Japanse mentaliteit beter kunnen doorgronden. Veel leesplezier!
EEN KORTE GESCHIEDENIS VAN DE THEECEREMONIE IN JAPAN
Voordat we tot de kern van de zaak komen, moeten we teruggaan in de tijd om te begrijpen waar thee vandaan komt, welke rol het speelt in de Japanse cultuur en hoe het zich in de loop der tijd heeft ontwikkeld.
Om te beginnen kunnen we onze tijdmachine lenen en teruggaan naar de 4e eeuw. In die tijd werden de eerste theezaden in Japan geïntroduceerd door Chinese boeddhistische monniken (de twee landen hadden toen zeer goede betrekkingen en stimuleerden de handel).
Toen Japan zijn eigen theeplanten begon te verbouwen, waren het vooral boeddhistische monniken die thee dronken voor medicinale doeleinden. Kort daarna werd thee populair onder edelen en samoerai, die bij elk bezoek aan een klooster een kopje thee dronken. Tot 1192 was thee een zeldzaam en kostbaar goed.
In de 12e eeuw begon matcha thee – een groene thee in poedervorm – op te duiken in China. Het was de monnik Myoan Eisai, de grondlegger van het zenboeddhisme, die matcha-thee in Japan introduceerde nadat hij naar China was gereisd om filosofie en religie te bestuderen. Eisai was de eerste die beweerde dat thee een effectief middel tegen ziekten was. Matcha-thee werd een groot succes in Japan en verving geleidelijk de gewone groene thee.
Pas in de 16e eeuw verspreidde het theedrinken zich naar alle lagen van de Japanse samenleving. Ondertussen legden drie monniken de basis voor de theeceremonie, die tot dan toe nog werd beheerst door Chinese regels en formaliteiten.
Murata Shuko (1422-1503), bijgenaamd de vader van de theeceremonie, was de eerste die een parallel trok tussen theedrinken en meditatie. Deze zenboeddhistische monnik wijdde zijn leven aan het leren en perfectioneren van de theeceremonie. Dankzij hem werden de rijkelijk versierde Chinese gebruiksvoorwerpen vervangen door eenvoudiger exemplaren. Dit idee werd overgenomen door de monnik Takeno Jô (1504-1555).
Uiteindelijk werd het hoofdconcept van de theeceremonie ontwikkeld door de beroemdste theemeester, Sen No Rikyu (1522-1591). Hij was het die de vier belangrijkste principes van dit ritueel opschreef: Wa voor harmonie, Kei voor respect, Sei voor zuiverheid en Jaku voor rust.
Tegenwoordig wordt de theeceremonie beoefend door mannen, monniken en samoerai. Maar waarom, zult u zich afvragen, is het eerste beeld dat bij ons opkomt als we aan dit ritueel denken het beeld van een vrouw of een geisha? Tijdens het Meiji-tijdperk (1868-1912), toen de krijgersklasse geleidelijk verdween, besloot de regering chanoyu nieuw leven in te blazen door het op te nemen in het schoolprogramma voor jonge meisjes en in de leertijd van de maiko tot geisha.
In Japan worden de beginselen van de theeceremonie nog steeds bestudeerd, met name in de drie chadô-scholen die door de drie achterkleinkinderen van Sen No Rikyû zijn opgericht. Tegenwoordig zijn de ceremoniemeesters vaker vrouwen dan mannen.
DE WEG VAN DE THEE
Het pad van de thee of chadô wordt vaak verward met de theeceremonie. De laatste kan worden gedefinieerd als een moment van delen gebaseerd op nederigheid en vreugde, terwijl de thee overeenkomt met een breder idee, een discipline of een manier van denken.
De theeceremonie kwam oorspronkelijk uit China en werd overgenomen door de Japanners en ook door de drank. Het Chinese ritueel was echter zeer verfijnd met rijkelijk versierd keukengerei en voor Sen No Rikyu kwam deze luxe niet overeen met de Japanse mentaliteit. In zekere zin ‘Japaniseerde’ hij dit ritueel door het te baseren op een nieuw principe, wabi of elegante eenvoud.
‘Thee is niets meer dan dit: verwarm het water, bereid de thee en drink hem op de juiste manier, meer valt er niet te weten.’ – Sen No Rikyu
Thee maakt het mogelijk de Japanse geestesgesteldheid te begrijpen, de essentie van de Japanse cultuur, een wereld waarin opperste verfijning samengaat met extreme eenvoud.
Thee is zowel een kunst als een filosofie, een van de vele manieren om perfectie en spirituele sereniteit te bereiken. Hoewel deze discipline niet religieus is in strikte zin, kan zij niet los worden gezien van de Zen-filosofie.
Tenslotte opent het leren van chadô de deur naar vele andere wegen van realisatie, andere kunstvormen die de mens leiden op een spirituele reis. De theeceremonie omvat bloemschikken, keramiek en kalligrafie, maar ook gastronomie, architectuur en kleding. U zult begrijpen waar we het in de rest van dit artikel over hebben.
“Om je dorst te lessen, moet je water drinken. Om je zorgen te verdrijven is wijn nuttig, maar om de geest helder te maken is thee ongeëvenaard…” – Lu Yu
DE LOCATIE VAN DE THEE CEREMONIE
Het theeritueel in Japan vindt plaats in een bescheiden paviljoen (chashitsu) in het midden van een tuin. De ruimte waar het ritueel plaatsvindt is niet erg groot, ongeveer 7,5 m² (vier en een halve tatami matten). De voordeur (nigiriguchi) is zeer laag, zodat de gasten zich moeten bukken om binnen te komen, als teken van nederigheid.
In het paviljoen is het decor eenvoudig en overzichtelijk, maar het wordt zorgvuldig voorbereid door de gastheer voordat de gasten arriveren. In een nis (tokonoma) hangt een perkamenten rol (kakemono) aan de muur naast een bloemstuk (chabana) in een keramiek.
Deze twee elementen moeten bij elkaar passen en in overeenstemming zijn met het seizoen. De rol kan een kalligrafie, een schilderij of een gedicht zijn en wordt gebruikt om het thema van de ceremonie aan de gasten aan te kondigen.
MATCHA TEA
Zoals u ziet is er geen theeceremonie zonder matcha thee.
Matcha thee is, zoals we eerder in de tekst zagen, groene thee die tussen twee stenen wordt vermalen tot een poeder, maar het is niet zomaar groene thee.
Enkele weken voordat de theebladeren worden geoogst, worden de struiken afgedekt om ze tegen de zon te beschermen. De blaadjes, die geen licht krijgen, worden kleiner en donkerder naarmate ze worden verrijkt met chlorofyl en aminozuren. Deze stap vermindert de natuurlijke bitterheid van de thee. Na de oogst worden de bladeren tencha genoemd. De bladeren worden gestoomd en vervolgens langzaam en fijn gemalen tot een fijn poeder dat matcha wordt genoemd.
Het matcha theepoeder wordt opgeklopt met heet water om een schuimige drank te verkrijgen, die verschilt van gewone groene theedranken die worden verkregen na infusie van de bladeren.
HET VERLOOP VAN DE CEREMONIE
Om de ceremonie goed te laten verlopen, moet de theemeester de zeven regels van de theepraktijk, gedicteerd door Sen No Rikyu, in acht nemen:
- Bereid een heerlijke kom thee
- Leg de kolen neer zodat ze het water kunnen verwarmen.
- Schik de bloemen zoals in het veld.
- Roep koelte op in de zomer en warmte in de winter.
- Blijf het weer in alles voor
- Bereid je voor op regen, zelfs als het niet regent.
- Geef maximale aandacht aan al uw gasten
Een volledige theeceremonie kan tot 4 uur duren. Dit ritueel is bedoeld als intiem, dus de ceremoniemeester nodigt nooit meer dan vijf mensen tegelijk uit. Een ceremonie kan verschillen afhankelijk van de regio, het seizoen of het tijdstip van de dag, maar in het algemeen worden dezelfde stappen gevolgd.
Allereerst is het belangrijk te weten dat de gastheer en de gasten in kimono gekleed moeten zijn (of op zijn minst een sobere outfit voor de gasten). Traditioneel moeten de gasten een kleine waaier (sensu) en traditioneel Japans papier (kaishi) meebrengen.
Stap 1: De gasten worden bij de ingang van de tuin opgewacht door de gastheer (of theemeester) die hen rustig begroet. Ze lopen over een klein pad naar het theehuis en halverwege het pad wordt de gasten gevraagd hun handen te wassen en hun mond te spoelen bij een kleine bron met helder water om zich te zuiveren van de buitenwereld.
Stap 2: De gasten wachten tot de gastheer hen naar het paviljoen roept. Om binnen te komen lopen de gasten door een zeer lage deur, waardoor ze gedwongen worden te buigen als teken van nederigheid en respect voor de gastheer. Schoenen worden natuurlijk buiten gelaten. Eenmaal binnen kunnen de gasten de sobere decoratie bewonderen die de gastheer voor hun aankomst heeft opgesteld.
Nadat ze de tijd hebben genomen om de kamer te observeren en de rust en harmonie te voelen die er heerst, knielen de gasten op de tatami. Ze plaatsen de gesloten waaier voor zich, parallel aan hun knieën, om hun ruimte af te bakenen.
Stap 3: In de volledige versie serveert de meester een lichte maaltijd (kaiseki) die eindigt met zoete deegwaren en zoetigheden (wagashi). De gast gebruikt kaishi-papier, een dik Japans papier, om de gebakjes vast te houden.
Stap 4: Het hart van de theeceremonie kan eindelijk beginnen. De meester brengt het gereedschap dat nodig is om de matcha-thee te bereiden en plaatst het om zich heen. Terwijl het water in de gietijzeren pot (kama) wordt verwarmd, reinigt de meester symbolisch het gereedschap met een zijden doek (fukusa). Niemand spreekt, alleen het geluid van het gereedschap is te horen. De meester spoelt de schotel (chawan) en bamboe garde (chasen) met heet water.
Stap 5: Met een bamboe lepel (chashaku) verwijdert de meester het matcha theepoeder en doet het in de kom. Hij voegt heet water toe en klopt het mengsel op met de chasen tot het schuimig is.
Stap 6: Als de thee klaar is, presenteert de meester de kom aan de eregast. De eregast houdt de kom in beide handen, groet de andere gasten en tilt de kom dan naar de gastheer als teken van respect. De kom is een belangrijk onderdeel van de ceremonie. De kom is gemaakt van keramiek en heeft een versierde kant en een neutrale kant.
Alvorens te drinken moet de gast de kom in zijn hand draaien, zodat iedereen de versierde kant kan zien. Drinken van de versierde kant is een fout die niet gemaakt mag worden. Wanneer de eregast drie slokken heeft genomen, geeft hij de kom aan de andere gast, die hetzelfde doet.
De kom wordt van hand tot hand doorgegeven totdat alle gasten drie slokken hebben genomen, waarna hij wordt teruggegeven aan de eerste gast. De eerste gast neemt de tijd om de kom, zijn vorm, patronen en onvolkomenheden te bewonderen voordat hij hem teruggeeft aan de meester.
Stap 7: De meester wast het keukengerei zorgvuldig af en presenteert het een voor een aan de gasten. De gasten kunnen dan de elegante eenvoud van elk gebruiksvoorwerp bewonderen en meer vragen over de herkomst ervan.
Stap 8: De gastheer leidt de gasten naar buiten en begroet hen in stilte. Tot slot maakt hij het bloemstuk los, haalt de rol naar beneden en zorgt ervoor dat deze schoon is. De theeceremonie is voorbij.